– Centrum Mediacji przy Akademii Nauk Stosowanych w Łomży powstało po to, aby społeczność lokalna z regionu łomżyńskiego miała bliższy dostęp do alternatywnych metod rozwiązywania sporów, żeby każdy obywatel mógł przyjść, zadzwonić, skorzystać z pomocy wykwalifikowanych mediatorów – wyjaśnia dr Katarzyna Jurewicz-Bakun, koordynator Centrum Mediacji, które działa przy uczelni od 2019 roku. Dlaczego warto mediować? Postępowania mediacyjne są szybsze, tańsze, a wypracowany kompromis bardziej trwały. – W sądzie badany jest aspekt prawny sprawy, a w mediacji możemy dotrzeć do często skomplikowanej istoty konfliktu – uzupełnia dr Ewa Jakubiak z Akademii Nauk Stosowanych w Łomży.
Z okazji Międzynarodowego Dnia Mediacji Centrum Mediacji oraz Katedra Nauk Prawnych Akademii Nauk Stosowanych w Łomży zorganizowały 20.10.2022 r. ogólnopolską konferencję naukową „Mediacje szansą na porozumienie”. W konferencji uczestniczyło kilkudziesięciu gości z całej Polski, w trzech panelach wygłoszono 18 referatów, których różnorodna tematyka potwierdziła uniwersalny charakter mediacji. Otwierając konferencję Rektor Akademii Nauk Stosowanych w Łomży dr hab. Dariusz Surowik, prof. ANSŁ, wspomniał, iż w USA, współczesnej kolebce mediacji, w wielu stanach wskaźnik sporów cywilnych rozwiązywanych w drodze mediacji sięga nawet 80%, stąd dobrze, że również w Polsce ta forma rozwiązywania konfliktów się rozwija. W słowie wstępnym, Kierownik Katedry Nauk Prawnych ANSŁ dr hab. Anna Ostrowska, prof. ANSŁ, wskazała natomiast, że ugoda i mediacje wkraczają także do administracji publicznej i finansów publicznych, zaś istotne podstawy prawne w tym zakresie ustawodawca wprowadził w 2017 r.
Historia polskiej mediacji sięga dwudziestolecia międzywojennego. Ideę tzw. „sprawiedliwości naprawczej” promował profesor Leon Petrażycki. Myśl została podjęta po transformacji ustrojowej, a pilotażowy program dotyczył mediacji pomiędzy nieletnimi sprawcami czynu. Wkrótce mediacja była stosowana także na gruncie spraw rodzinnych (np. rozwody, podział majątku), gospodarczych (np. prawo do znaku towarowego, zapłata), pracowniczych (np. odszkodowanie, przywrócenie do pracy). W USA mediacja, negocjacja, arbitraż były odpowiedzią na zakorkowany dostęp do wymiaru sprawiedliwości. Słusznie uznano, że przewlekłość systemu narusza konstytucyjne prawa obywateli. Amerykański eksperyment okazał się niezwykle udany. Również w Polsce widać objawy nowej fali. Do mediacji może kierować strony sporu sąd, ale obywatele mogą z niej korzystać także samodzielnie, na drodze przedsądowej. W ten sposób odciążają zapracowaną Temidę.
Ministerstwo Sprawiedliwości pracuje nad stworzeniem Krajowego Rejestru Mediatorów
– Obecnie listy stałych mediatorów prowadzą prezesi sądów okręgowych. Dążymy do tego, aby powstał – i zastąpił te listy – jeden, elektroniczny rejestr mediatorów, który będzie ogólnopolskim, publicznym rejestrem zawierającym informacje o mediatorach prowadzących mediacje sądowe i pozasądowe To wyjście wymiaru sprawiedliwości w stronę obywateli, aby każdy wiedział w jakich sprawach może zgłosić się do mediacji, miał możliwość wyszukania mediatora, poznania obszaru specjalizacji danego mediatora. Należy budować u ludzi przekonanie, że warto rozwiązywać konflikty polubownie – wyjaśnia Ewa Słaboń, główny specjalista w Wydziale ds. Mediacji w Departamencie Strategii i Funduszy Europejskich w Ministerstwie Sprawiedliwości. – W ramach projektu prowadzimy kampanię promocyjną i edukacyjną. Organizowane są webinaria, seminaria dla stron potencjalnie zainteresowanych skorzystaniem z postępowania mediacyjnego, spotkania mediatorów z przedstawicielami wymiaru sprawiedliwości. Zostały przygotowane klipy dotyczące mediacji, broszury, plakaty informacyjne, spoty radiowe i telewizyjne. Z myślą o profesjonalizacji zawodu mediatora organizujemy szkolenia zarówno dla mediatorów, jak i osób, które chcą zostać mediatorami – dodaje Ewa Słaboń. Projekt zakończy się w 2023 roku. Budowanie kultury mediacyjnej to proces, który może być rozłożony na lata.
Największe wyzwania mediacji? Legislacja oraz promocja mediacji
Kryzys sądowego rozstrzygania sporów, który ujawnił się w amerykańskim sądownictwie pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku stał się przesłanką do rozwoju alternatywnych metod rozwiązywania sporów (ADR), którego celem było odciążenie wymiaru sprawiedliwości. Natomiast początki regulacji prawnych instytucji mediacji w polskim systemie prawnym sięgają końca lat 90. XX wieku oraz początków XXI wieku. – Polska jest jednym z krajów, który mocno stawia na mediację. Przykładem mogą być działania podejmowane przez resort sprawiedliwości w dobie pandemii koronawirusa, umożliwiające sprawne funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości – wyjaśnia Iwona Lewandowska-Pierzynka, Naczelnik Wydziału do spraw Edukacji Prawnej w Departamencie Strategii i Funduszy Europejskich w Ministerstwie Sprawiedliwości. – Ministerstwo Sprawiedliwości stawia na budowanie i rozwijanie świadomość prawnej wśród najmłodszych członków naszego społeczeństwa, dlatego też opracowało kreatywne i praktyczne inicjatywy, jak chociażby dedykowane nauczycielom materiały lekcyjne m.in. na takie tematy jak: w jaki sposób tworzy się prawo, jak uchronić się przed oszustwem w Internecie, czym jest mediacja. Aby dotrzeć do jak największej grupy odbiorców, poza lekcjami, realizowane są również konkursy czy olimpiada m.in. konkurs „Postaw na mediację”, w którym uczniowie szkół podstawowych i ponadpodstawowych wcielają się w profesjonalnego mediatora. Tego typu działania dają nadzieję, że obecni nastolatkowie będą tym pokoleniem, które będzie świadome prawnie, ale co istotne będzie dążyło do polubownego rozwiązywania sporów poza sądem – dodaje Iwona Lewandowska-Pierzynka.
Zwaśnieni przedsiębiorcy
Dr Marta Kuklo (Uniwersytet w Białymstoku), która w 2019 roku stała za pomysłem stworzenia w Łomży Centrum Mediacji oraz doprowadziła do jego powstania, jest praktykiem mediatorem, specjalizuje się między innymi w sprawach gospodarczych. – Mediacje są bardziej skuteczne, gdy pełnomocnicy stron znają to narzędzie i chcą na tej drodze rozwiązać konflikt pomiędzy swoimi klientami – wyjaśnia. Podaje przykład zwaśnionych przedsiębiorców z Podlasia i południa Polski. Teoretycznie prosta sprawa: niezapłacona faktura za odebrany towar. W praktyce istnieje drugie dno sporu: przedsiębiorca z Podlasia nie chce opłacić faktury, choć przyjął towar i jest z niego zadowolony, gdyż przedsiębiorca z południa Polski miesiąc wcześniej sprzedał mu wadliwy sprzęt na kilkadziesiąt tysięcy złotoch i nie chce go naprawić. Brak płatności za kolejną fakturę to forma nacisku. – Teoretycznie prosta sprawa, gdyby rozstrzygał ją sąd wziąłby pod uwagę tylko aspekt prawny: niepłaconą fakturę. Mediator może dotrzeć do źródła konfliktu, które często leży poza aspektem prawnym, zlokalizowane jest w innej przestrzeni czasowej, ma inne podłoże – wyjaśnia dr Marta Kuklo. Sprawa pomiędzy przedsiębiorcami zakończyła się zawarciem ugody – strony postępowania mediacyjnego umówiły się, jak naprawić wadliwy sprzęt i uregulować zobowiązanie finansowe za kolejną transzę towaru.
Eksperyment rozwoju mediacji w warunkach więziennych
Mediacja może być wykorzystywana jako element sprawiedliwości naprawczej w zakładach karnych, aresztach śledczych. To forma zadośćuczynienia ofiarom przestępstw, często najbliższej rodzinie, która doświadczyła krzywd wyrządzonych przez członka rodziny - sprawcę przestępstwa. Ppor. Anna Gmurowska ze Szkoły Wyższej Wymiaru Sprawiedliwości wygłosiła referat „Zastosowanie mediacji po wyroku na przykładzie pilotażowego dwuletniego programu wdrażania idei sprawiedliwości naprawczej w jednostkach penitencjarnych na terenie Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Lublinie”. – Aby zainteresować mediacjami osoby pozbawione wolności, przyjęliśmy, że najpierw należałoby odpowiednio przeszkolić w tym zakresie funkcjonariuszy Służby Więziennej oraz zawodowych kuratorów sądowych. Następnie na terenie okręgu lubelskiego, we współpracy ze Służbą Więzienną, przedstawicielami środowiska naukowego, mediatorami z Centrum Arbitrażu i Mediacji w Lublinie, przeprowadzono działania, dzięki którym osadzeni dowiedzieli się jakie mają możliwości zadośćuczynienia swoim ofiarom, a najczęściej dotyczyło to środowiska rodzinnego. Na wniosek osadzonych zainicjowanych zostało ponad 170 mediacji, z czego 87 procent zakończyło się ugodą – wyjaśnia ppor. Anna Gmurowska. Precyzuje, że mediacje dotyczyły zazwyczaj spraw trudnych emocjonalnie: nadużywania alkoholu, przemocy domowej, znęcania się psychicznego i fizycznego, zaległości alimentacyjnych, a także naprawienia wyrządzonych przestępstwem szkód. Najczęściej osadzeni w zawartych ugodach mediacyjnych przepraszali za swoje czyny, zobowiązywali się do zmiany postępowania, do wzięcia udziału w terapii, do zadośćuczynienia finansowego, ale ustalali także na przykład zasady kontaktu z dziećmi. Podkreślenia wymaga fakt, że projekt realizowany był dzięki sfinansowaniu ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości. Już niebawem więcej szczegółów na temat pilotażowego wprowadzenia mediacji w warunkach więziennych i prowadzonych w tym zakresie badań, zostanie przedstawione w monografii naukowej. Tam też o możliwości zaimplementowania w kraju rozwiązań, które pilotażowo sprawdzano w okręgu lubelskim.
Przyszłość?
Mediować można twarzą w twarz i online, a kiedyś być może z użyciem wyspecjalizowanej sztucznej inteligencji. Profesor Henryk Mruk z Wyższej Szkoły Zarządzania i Bankowości w Poznaniu, ekonomista behawioralny, pokazał mediację na gruncie neuronauki. – Za profesorem Wodzisławem Duchem mogę powiedzieć, że im więcej przedstawiamy argumentów drugiej stronie, tym gorzej dla nas. Od nadmiaru argumentów mózg osoby nas słuchającej spowija „kopuła”, od której odbijają się wszelkie racjonalizacje – wyjaśniał profesor. – Co ciekawe, badania dowiodły, że człowiek zwierzając się sztucznej inteligencji jest bardziej szczery, niż gdy zwierza się drugiemu człowiekowi. Być może sztuczna inteligencja to przyszłość mediacji?
